نفت و دیکتاتوری

              بسم الله الرحمان الرحیم. 

                                       

            ظاهراً از مشهورات است که مهمترین دلیل یا یکی از مهمترین دلایل دیکتاتوری در ایران، وجود نفت است. سخنانی از دکتر فریبرز رئیس دانا را نقل می کنم، که مخالف ارتباط بین دیکتاتوری در ایران و وجود داشتن نفت است. سپس نظرات خودم را می گویم.

            فریبرز رئیس دانا ( در گفت و گوی بیژن مومیوند با او)، «نفت، حاکمیت ملی و دموکراسی»، ضمیمه ی روزنامه ی شرق با عنوان «راه ناتمام»، اسفند 1384، صفحه ی 21 (از صفحه ی 22—21):

            «[سؤال:] در چند سال اخیر نظریه ای در سطح حوزه های عمومی مطرح شده و آن این است [در اصل: و آن دین است] که یکی از علل دوام استبداد در ایران را وجود نفت معرفی می کند و این که اگر در ایران نفت وجود نداشت و دولت از نظر اقتصادی به درآمد نفت اتکا نداشت نمی توانست به استبداد و خودکامگی ادامه دهد.

            [جواب فریبرز رئیس دانا:] این نظر کاملاً اشتباه و غیر علمی است. مطالعات آماری هرگز چنین چیزی را نشان نداده است. اگر منظور این است که دولت بزرگ است و باید کوچک شود و مشارکتی و دموکراتیک شود، این زمین تا آسمان با حرف های راست های افراطی اقتصادی تفاوت دارد.

            [سؤال:] چون دولت درآمد خودش را دارد و به طبقات اجتماعی و مردم از نظر اقتصادی هیچ نیازی ندارد و می تواند ...

            [جواب فریبرز رئیس دانا:] نه این نظریات غیر علمی است و آلترناتیوی که می دهد گسترش بخش اختصاصی است ــ و نه خصوصی و مشارکتی. من از آلترناتیو این نظر شروع می کنم: 1 ــ ایراد این آلترناتیو این است که بخش خصوصی چقدر باشد. 50 درصد باشد، 60 درصد باشد این نظریه گنگ است و مشخص نمی کند که بخش خصوصی چقدر باشد دموکراسی می تواند بیاید. 2 ــ خانم زهرا آرات مطالعات آرمانی [سیدعباس سیدمحمدی: احتمالاً یعنی «آماری»] و اقتصادسنجی دقیقی که در یک کتاب چاپ کرده نشان داده که هیچ رابطه معنی داری بین اندازه دولت و بخش خصوصی با دموکراسی وجود ندارد برای روشن شدن مسئله نمونه هایی را بیان می کنم، بزرگترین بخش خصوصی را ترکیه دارد ولی ارتش مثل لاشخور هر آینه [سیدعباس سیدمحمدی: احتمالاً «هر آن»] می تواند فرود آید تمام آزادی ها را از بین ببرد و بارها این کار را کرده، اما بخش دولتی بسیار بزرگی را هند داشته و همیشه هم دموکراسی داشته. اسرائیل هم بخش دولتی بزرگی داشته اما همیشه سعی دموکراسی داشته. 3 ــ ایراد دیگر این نظریه این است که اصلاً نمی گوید منظورش از دموکراسی چیست ... من فکر نمی کنم دولت ونزوئلا دموکراتیک نباشد، با اینکه نفت هم در اختیار دارد. هوگو چاوس با 66 درصد آرا انتخاب شده چون طرفدار حزب زحمتکشان است دموکراسی نیست اگر طرفدار یاوه گویان مفت خور شکم فربه باشد دموکراسی است. نه آقایان اقتصاددان وابسته که تا دیروز از نولیبرال ها و حالا از نومحافظه کاران فرمان می برند نمی توانند بپذیرند که دموکراسی راست آن است که بتواند اقشار پایین را به بالا بیاورد و چون اقشار پایینی تا زمانی که عقب بمانند می توانند به دلیل محرومیت چوب لای چرخ آزادی بگذارند. دست کم نان و ضرورت های زندگی برایشان اولویت دارد. من معتقدم که دولت را باید دموکراتیک کرد نه این که چوب حراج به دارایی ملت زد. وقتی دولت دموکراتیک شود خود همان دموکراتیزه شدن جامعه نشان می دهد که بخش خصوصی چقدر و بخش دولتی چقدر باشد. اقتصاددانان راست گرای چهارده امضایی الان نمی توانند بگویند حد نهایی کدام است چون آنها دموکراتیک نیستند باید در یک نظام دموکراتیک نمایندگان کارگران، دهقانان، زحمتکشان بنشینند و اندازه را تعیین کنند. آقایان معتقد هستند که چون دولت بزرگ است دموکراسی به وجود نمی آید. حضراتی که یک بار پای یک بیانیه و سندی را که از آزادی یک زندانی سیاسی و از دموکراسی دفاع می کند دفاع بکند امضا نکرده اند چگونه می خواهند به مردم بگویند طرفدار دموکراسی هستند. آن هم از راه حذف وظایف دولت برای رفاه و زندگی مادی مردم محروم. این آقایان دستمزد بگیر از جریانی هستند که سال ها در این کشور آزادیخواهان را متوقف کرده.

            ... علت این که درآمد نفت خوب کانالیزه نشده غیر دموکراتیک بودن اقتصاد ما است. ما اقتصاد مشارکتی می خواهیم، ما دموکراسی مشارکتی و مشارکت توده ها را در زندگی می خواهیم. چوب حراج زدن به منابع نفتی به نفع چند سرمایه دار بی سواد و پرخواه راه حل نیست بلکه دموکراتیزه شدن تمام عیار اقتصاد و جامعه راه حل نهایی است. آن چیزی که نطفه های اولی ای از آن در زمان زنده یاد دکتر مصدق شکل گرفت.»

            پایان نقل سخنان دکتر فریبرز رئیس دانا.

            در گوگل یازده اردیبهشت 1390 جست و گوی زهرا آرات چهار نتیجه داد که هر چهار نتیجه فیلتر است. در http://www.tabja.com/Negaresh/negaresh%201/raisdana.htm چنین است: «حاضری دیگر در خصوص ارتباط انباشت سرمایه، دموکراسی و امپریالیسم پرسید که وی در پاسخ گفت در تحقیقات تز دکترای یک اقتصادسنج به نام زهرا آرات با اشاره به استدلالات معینی آمده، اینکه سرمایه داری و گسترش بخش خصوصی دموکراسی به ارمغان می آورد در آمار غلط است. او دلیل اورده بود که سرمایه گذاری خصوصی در ترینیداد و توباگو، اسرائیل و هند نبوده اما آنها دموکراسی خوبی را تجربه کرده اند و برعکس آنان ترکیه. اما از نظر من سرمایه داری ضامن دموکراسی نیست، زمان رفسنجانی 35 درصد، زمان خاتمی 54 درصد و اینک بیش از 65 درصد اقتصاد خصوصی است اما چرا منجر به دموکراسی نمی شود؟ آب زیر کاه هستند و به روی خودشان نمی اورند و می گویند خصوصی سازی نشده! نگاه کنید به اتاق بازرگانی و امثالهم و انتخابات شان و فعالیت های شان. اما تنها کسانی که چوب لای چرخ ازادی می گذارند همین ها هستند. از نظر من بورژوازی نیست که دموکراسی می اورد، تشکل های چپ، کارگری، زنان و دانشجویان هستند که به سوی دموکراسی رهنمون می شوند. در مورد امپریالیسم هم نمی توان لزوما گفت هرکس که با امپریالیسم مخالف است، موافق دموکراسی است.»

            نظر سیدعباس سیدمحمدی:

            من گمان می کنم عمر دیکتاتوری در ایران و در جهان، بیشتر از عمر نفت است. صدها سال قبل از این که نفت باشد، ایران دیکتاتوری بوده. شاید الان در دنیا، نفت است که در چنگال دیکتاتورها و مافیاهای اقتصادی و مافیاهای قدرت است. نفت که زبان ندارد. نفت که جان ندارد. ما انسانها هستیم که می توانیم از ابزار نفت، برسیم به جامعه ای خوب، و برسیم به جامعه ی دیکتاتوری. من گمان می کنم دلیل اصلی ی دیکتاتوری در ایران، نفت نیست. گمان می کنم از بس این مطلب گفته شده و شنیده شده که «علت دیکتاتوری در ایران نفت است» و چون ماها معمولاً چیزی را که زیاد بگویند و زیاد بشنویم قبول می کنیم، پذیرفته ایم که تقصیر بر گردن نفت است. البته من قسمتهائی از سخنان دکتر رئیس دانا را هم با دیده ی تردید نگاه می کنم. توضیح می دهم.

            دکتر فریبرز رئیس دانا درباره ی ارتباط نفت و دیکتاتوری در ایران با قاطعیت فرموده است: «کاملاً اشتباه و غیر علمی است. مطالعات آماری هرگز چنین چیزی را نشان نداده است.» خُب. غیر علمی، طبق کدام علم؟ از دید علم اقتصاد، غیر علمی است؟ از دید علم جامعه شناسی، غیر علمی است؟ از دید علم سیاست، غیر علمی است؟ مطالعات آماری، چه قدر توانائی دارد که ارتباط داشتن بین نفت و دیکتاتوری را، نشان بدهد؟ همچنین مطالعات آماری ی یک نفر اقتصادسنج محترم به نام خانم زهرا آرات، در بحثی به عظمت ِ ارتباط داشتن یا نداشتن نفت و دیکتاتوری، این اندازه سندیت و اهمیت و وجاهت دارد که کلاً نفی کند ارتباط نفت و دیکتاتوری در ایران را؟

            البته تکرار می کنم من دلیل اصلی ی دیکتاتوری در ایران را نفت نمی دانم، و شاید اصولاً دلیل اصلی اش «یک دلیل» نباشد، که ما دنبال آن «یک» دلیل بگردیم. ولی ارتباط بین نفت و دیکتاتوری را کلاً هم مردود نمی دانم.