از نشانهای کم دانشان و دانشوران

             بسم الله الرحمان الرحیم.

            فضل الله رضا، مهجوری و مشتاقی: مقالات فرهنگی و ادبی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1383 :

            «از نشانهای کم دانشان و دانشوران

            همچنان که اندازۀ ثروت و مکنت مردم از روی خانه و زندگی و حساب بانکی ایشان آشکار می شود، تعیین میزان دانش اشخاص نیز آیین و روش و علائم دارد. یکی از نشانهای کم دانشان تعصّب بی پایان ایشان است به آنچه می دانند و آنچه آموخته اند و آنچه به انس و الفت گرفته اند.

            دلبستگی بی انتهای نژادی و ملّی و مذهبی که در کودکی در دلها می نشیند و کم کم مغزهای مردم دانشی جهان را هم مسخّر می کند، از همین گونه است. اما مرد دانشی کسانی را که با وی در این دلبستگیها همداستان نباشند، یکسره محروم نمی کند، و روا می دارد که دیگران هم دلبستگیهای دیگر داشته باشند. سلیقه ها و باورها گاهی از دایرۀ خرد ِ همه پذیر بیرون می افتد.

            آنکه دریا ندیده برکۀ خود را دریایی می پندارد، و آنکه به دریا متّصل است اصلاً خود را در میان هم نمی بیند. کسی که به دانش خود دلبستگی غرورآمیز دارد، به همان میزان از خرد دور شده و به دلدادۀ خود عشق و تعصّب ورزیده است و این خود از نشانهای جاهلان و کم خردان است.

چو بر دانش خویش مهر آوری

خرد را ز تو بگسلد داوری (صفحه ی 73)

            دادده باشیم و داوری کنیم ـ آیا همین یک بیت شاهنامه از داستان دراز جنگ و کینه جویی افراسیاب از نوادۀ خود (کیخسرو) زیباتر نیست؟

            مرد کم دانش پرمدعا که رفته رفته روحش به تنگی و به تاریکی پیوسته و از جهان پهناور دانش گسسته است، در دایرۀ فکر محدود خود و پیروانی نابینا، بی خبر از تاجداران معرفت هفت اقلیم، حکمروایی می کند؛ چون عالم بالاتری در پندار او نیست، در همه چیز عالم نمایانه قاطع، و در هر علمی از همه جانب همه دان است. آیین تازۀ کسی را نمی پذیرد، به روش کهنۀ خود عشق می ورزد، و بدتر از همه این عشق را خرد می پندارد. چون دلیل و حجّت قوی در برابر کلام دیگران ندارد، مهابت صدا و گفتار ناسزا و رگهای گردن یعنی خلاصه احساسات خامش را جای نشین خرد و منطق می کند و گفتۀ سعدی از یاد می رود که:

دلایل قوی باید و معنوی

نه رگهای گردن به حجّت قوی

            در محیط عوام، مردم نادان هم که علم قاطع را از داروفروشان شرق، و یا کارشناسان برنامه به دست سازمانهای غرب آموخته اند، یا از بی حالی و بی تکلیفی زندگانی روزانۀ خود به جان آمده اند، واله و شیدای این همه نورافشانی و دانش آفرینی می شوند، و قاطعیّت را نشان دانایی می شمارند؛ حال آنکه ورزش علمی در شکّ و تردید و ارزیابی عناصر هر مسأله و در روابط نسبی آنهاست. مرد دانشی بردۀ آموخته ها و اندوخته های خویش و دیگران نیست. این ورزشهای وقت گیر که جلابخش جان است، در حوصلۀ کم خردان بلندی جوی سوداگر نیست. اقبال پاکستانی چه خوش می گوید:

همای علم تا افتد به دامنت

یقین کم کن گرفتار شکی باش (صفحه ی 74)»