راه گم کردن و سرگشته ماندن دلالت بر نبودن راه صحیح نمی کند

            بسم الله الرحمان الرحیم.

            یحیی مهدوی، شکاکان یونان، تهران، خوارزمی، 1376:

            همان گونه که در روانشناسی خوانده ایم که فراموشی شرط حافظه است در این مورد نیز «خلاف آمد عادت» (Paradoxal) شرط یقین هم شک کردن است، یعنی آن یقینی از اتقان برخوردار است که مسبوق به شک باشد. صفحه ی 7.

            عمدۀ دلایل شکاکان از اختلاف آراءِ فلاسفه و مردم دربارۀ اشیاء، استخراج شده است. اما، اگر درست تعمق کنیم می بینیم که از اختلاف و تناقض فیلسوفان دربارۀ اشیاء، عدم امکان شناسائی نتیجه نمی آید، بلکه از اینجا فقط می توان نتیجه گرفت که روش آنان در حل مشکلات و کشف مجهولات، صحیح نبوده است. همچنانکه راه گم کردن و سرگشته ماندن دلالت بر نبودن راه صحیح نمی کند، این تشتت در آراء نیز دلیل عدم امکان شناسائی نیست، و اینکه قرنها پی به روش صحیح برده نشده بوده است دلیل بر این نیست که بعدها هم پی به آن برده نخواهد شد. چنانکه اگر امروز شکاکی وجود داشت، با دیدن روش تجربی در علوم، دهان خود را از گفتار فرو می بست، مخصوصاً از این جهت که می دید در بین دانشمندان دربارۀ بسیاری از امور اتفاق کلمه هست. اما راجع به دلایل ایشان دربارۀ خطای حواس، می گوئیم که امروز هیچ کس مدعی نیست که حواس بتنهائی وسیلۀ شناسائی اشیاء و آیینۀ تمام نمای حقیقت است. بنا بر این، ادلۀ ایشان فقط در مقابل کسانی مانند رواقیان که معتقد به این بودند که حواس وسیلۀ شناسائی است، قاطعیت دارد. صفحه ی 159.

            بین حقیقت استدلالی و حقیقت تجربی فرقی هست، زیرا که حقایق استدلالی همین که شناخته شد، دیگر حتمی و تغییرناپذیر است و پیشرفت علوم باعث تغییری در آنها نمی شود. اما دربارۀ حقایق تجربی چنین ادعایی نمی توان کرد، زیرا فقط قانون آنها را مشاهده می کنیم اما نمی فهمیم که چرا چنین است. این قوانین را (صفحه ی 165) به وسیلۀ تکرار تجربه و انطباق آن در موارد بیشمار کشف می کنیم تا اینکه از خطا مصون بمانیم و ضامن این یقین همان تکرار تجربه و نیافتن خلاف است. اما هیچ امری مانع آن نیست که وقتی در موردی خلاف آن را بیابیم، این قانون را تغییر بدهیم؛ زیرا که هیچ وقت ما نمی توانیم تمام وقایع یا جزئیات را مشاهده بکنیم. بنا بر این، قانون تجربی حالت فرضیه ای را دارد که لباس حقیقت بران پوشانده باشند و همیشه برای تحقق کامل آن، نظر به آینده باید داشت. یعنی نوعی حقیقت مشروط است. صفحه ی 166.