مصطفی فرزانه: «رستگاری یک راه بیشتر ندارد: آزادی!»

            بسم الله الرحمان الرحیم.

            م. ف. فرزانه، صادق هدایت در تار عنکبوت (پس گفتاری بر آشنایی با صادق هدایت و عنکبوت گویا و همراه با هدایتی دیگر )، تهران، نشر مرکز، 1384:

            «... درست است که در نظر اول هدایت و کیوان هر دو چهرۀ دو قهرمان را داشتند و هنوز هم برای بسیاری این چهره را حفظ نموده اند. اما چنین دستگیرم شد که به خود قهرمانی شک کنم.

            قهرمان، یک تنه به جنگ می رود. قهرمان بیشتر به حقانیت خود تکیه می کند و انگیزۀ او همانا اعتقاد عمیقش به هدفی است که به آن نشانه رفته. قهرمان را با شهامت می دانند. آیا مبارزه برای ادامه زندگی نوعی (صفحه ی 248) قهرمانی نیست؟ آیا یک کارمند، یک کارگر، یک زارع که در جستجوی نان برای ادامه زندگی که حق اولیه هر انسان است، هر روز صبح زود سرشان را پایین می اندازند و به سراغ کارشان می روند، جبون هستند؟ و آیا آن کسی را که مجال فکر کردن دارد و تابع روشنایی و تاریکی روز و شب نیست باید قهرمان دانست؟ حالا اگر به خواص قهرمانی شک کنیم آیا تن لش شده ایم؟ نمی دانم. بزرگان زیادی در این باره حرّافی کرده اند. من آن قدر می دانم که در جوانی، خودکشی هدایت مرا به وحشت انداخت. اعتراف می کنم که هر روز از خودم پرسیده ام که آیا راه مرگی را که پیش گرفت بی راهه بود یا یک عصیان قهرمان گونه؟

            هدایت مثل مرتضی کیوان زندگی را دوست داشت، به شرطی که زندگی شایسته زیستن باشد. اما چگونه و بر مبنای چه قانونی می توان زندگی را قابل زیستن تشخیص داد؟ ... (صفحه ی 249)

            ... و من بعد از پنجاه و چهار سال زندگی در فرنگستان و تجربۀ شخصی به این نتیجه رسیده ام که سنن و اعتقادات مردم را نمی توان به جبر تغییر داد. از این بیشتر، وقتی می بینم که غربی ها با چه خشونتی غیر خودی ها را تحقیر و سرکوبی می کنند، به بسیاری از جوامع حق می دهم که از آنچه دارند به دفاع برخیزند. لیکن معنی دفاع از خود، پسگرایی نیست. رستگاری یک راه بیشتر ندارد: آزادی! ... (صفحه ی 253)»