خرمشاهی: همۀ انسانها ولو به درجات نازل دارای فکر فلسفی اند

            بسم الله الرحمان الرحیم.

            با یکی از رفقا، درباره ی «فلسفه» صحبت می کردم. ایشان ظاهراً دیدگاهش راجع به فلسفه، تا حدی مانند دیدگاه مکتب تفکیک راجع به فلسفه است. قسمتهایی از صحبتهای بنده و دوستم و صحبتهای افراد دیگر با دوستم، در کامنتهای ذیل http://cheshmejoo.blogfa.com/post/464 انجام شده است.

بنده سواد فلسفی ام بسیار کم است، اما هم طبق سواد بسیار کم فلسفی ام و هم طبق عقل و تعقلم و هم طبق مطالعه ی تعدادی از نقدها بر نظرات مکتب تفکیک و هم طبق درکم از معارف اسلامی، با نظرات مکتب تفکیک درباره ی فلسفه، موافق نیستم.

            دو مطلب نقل می کنم. شاید برای خوانندگان جالب باشد.

            مطلب اول. در صفحه ی http://irmeta.com/meta/index.php?topic=6010.0 در اینترنت این نوشته را خواندم:

            «ارزش فلسفه به این است که بی ‌واسطه یا با واسطه در خدمت اهداف عالی انسان باشد. فلسفه و فلسفه ورزی به اندازۀ سهم خود باید در صدد هموار کردن راه انسان برای وصول به غایات انسانی و کاستن از آلام و رنجهای او باشد.»

            نظر نویسنده ی وبلاگ:

            بنده گمان می کنم 1) فلسفه، در حد خودش، ممکن است بی واسطه یا با واسطه در خدمت اهداف عالی ی انسان باشد، و 2) در «خدمت اهداف عالی ی انسان بودن» را ارزش مثبت می دانم، پس 3) فلسه را در حد خودش ارزش مثبت می دانم.

          مطلب دوم. بهاء الدین خرمشاهی در مجله ی مهرنامه شماره ی 6 آبان 1389 مقاله ای منتشر کرده است با عنوان «فرار به فلسفه: همه انسان‌ها ولو به درجات نازل دارای تفکر فلسفی هستند». مقاله در http://www.mehrnameh.ir/article/1102/%D9%81%D8%B1%D8%A7%D8%B1-%D8%A8%D9%87-%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D9%87-%D9%87%D9%85%D9%87-%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D9%87%D8%A7-%D9%88%D9%84%D9%88-%D8%A8%D9%87-%D8%AF%D8%B1%D8%AC%D8%A7%D8%AA-%D9%86%D8%A7%D8%B2%D9%84-%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%AA%D9%81%DA%A9%D8%B1-%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%DB%8C-%D9%87%D8%B3%D8%AA%D9%86%D8%AF  منتشر شده است و عیناً نقل می کنم. توجه خوانندگان را به مطالعه ی مقاله جلب می کنم:

          «فرار به فلسفه: همه انسان ها ولو به درجات نازل دارای تفکر فلسفی هستند

فلسفه چیست؟ کهن‌ترین پاسخ: دوستداری دانش. امروزه بیش از 300 رشته علمی دانشگاهی در سراسر جهان تدریس و آموخته می‌شود و مایه شگفتی است که مراد از فلسفه، دوستداری هیچ یک از این دانش‌ها نیست. این تعریف باستانی یعنی Philosophia هنگامی از فلسفه به دست داده شده است که دانش‌ها این همه متعدد و متنوع نبوده‌اند و در میان دانش‌های کهن، حد و مرز روشنی وجود نداشته است. رفته رفته دانش‌ها هم پیشرفت کردند، هم به شیوه‌ای تخصصی‌تر از همدیگر جدا شدند. حتی در اعصار جدیدتر علوم دوگانی پدید آمدند مانند اختر فیزیک، زیست شیمی، زیست فیزیک و منطق ریاضی.

فلسفه که هم در عصر باستان و هم قرون وسطی «ملکه دانش‌ها»، نامیده می‌شد خود رفته‌رفته تجزی و تخصص یافت. اخلاق (با چند شعبه)، روانشناسی (با چندین شاخه)، زیبایی‌شناسی، منطق، کلام و شاید علوم بلاغی (ریطوریقا/ رتوریک) از فلسفه که ملکه/ مادر بود جدا شدند.

از سوی دیگر در عصر جدید فلسفه‌های مضاف پدید آمدند نظیر فلسفه دین (که با کلام/ الهیات فرق و در عین حال شباهت دارد) و فلسفه اخلاق، فلسفه سیاست، فلسفه منطق، فلسفه علم، فلسفه ریاضیات، فلسفه فیزیک، فلسفه ذهن، فلسفه زیست‌شناسی و چند موضوع دیگر نظیر فلسفه هنر، فلسفه حقوق، فلسفه تاریخ.

امروزه باید دید برای فلسفه چه مانده است. حتی از فلسفه‌های مضاف «فلسفه فلسفه» هم داریم (در شصت، هفتاد سال پیش به آن meta Philosophy می‌گفتند و امروزه بالصراحه Philosophy of Philosophy می‌گویند.) از دیگر سو در حوزه فلسفه ده‌ها – اگر نگوییم صدها – مکتب فلسفی پدید آمده است.

نظیر: اصالت هنر/ زیبایی‌شناسی، هنر برای هنر aestheticism/ ایثارگرایی althuism/ آنارشیسم anarchism/ انسان‌وار انگاری «تشبیه» anthnopomalphis/ ارسطوگروی [شبیه به حکمت مشاء] aristotheanism/ فلسفه دزی، اصالت ذره atomism/ رفتارگروی/ گرایی behaviourism/ سرمایه‌داری، کاپیتالیسم capitalism/ کمونیسم communism/ نتیجه‌گرایی (اخلاق) consequentialism/ آفرینش گرایی creationism/ داروین‌گروی/ گرایی/ باوری Darwinism/ خداشناسی بدون اعتقاد به ادیان deism/ جبرباوری determinism/ مادی‌اندیشی جدلی dialectical materialism/ خودشیفتگی agoism/ اصالت تجربه، تجربه‌باوری empiricism/ اپیکورگرایی، اصالت لذت Epicureanism/ ذات‌باوری، اصالت ذات essentialism/ تکامل‌باوری، اصالت تکامل evolutionism/ اگزیستانسیالیسم، اصالت وجود existentiatism

و به همین ترتیب مکاتب یا نظرگاه‌‌‌های فلسفی بسیاری در طول تاریخ فلسفه وجود داشته است، حتی مرام فلسفی بعضی از فلاسفه به صورت مکتب فلسفی درآمده که در گذشته یا حال، کم یا بیش پیرو یا شارح و مفسر داشته است یا هنوز هم دارد. فیلسوفان بزرگی چون ابن‌سینا، ملاصدرا (حکمت متعالیه)، توماس آکوئیناس، دکارت، کانت مکتبی از آرا و انظار خودساخته یا دیگران با تدوین یا شرح و تبیین آرا و اندیشه‌های آنان برای آنها مکتب ساخته‌اند. حال جای این پرسش هست که فلسفه‌ورزی، دنبال‌گیری آراء فیلسوفان پیشین یا معاصر است، یا خود جوهر و جربزه فلسفی داشتن؟ پروژه بسیاری از اهل فلسفه، بیشتر استاد فلسفه‌دان هستند، نه متفکر فلسفی یعنی فیلسوف. هنوز به این سوال پاسخ نداده‌ایم که موضوع فلسفه چیست؟ یک پاسخ این است که موضوع فلسفه هر چیز می‌تواند باشد از جمله تاملات عقلی درباره مهبانگ (بیگ‌بنگ) و نظریه تکامل داروین یا نسبیت عام و خاص انیشتین، یا اندیشه «عقلی» درباره زندگی و معنای آن یا معناها و ارزش یا ارزش‌های آن و نیز مرگ‌اندیشی. با این حساب خلأ فلسفی در اندیشه (بعضی از) انسان‌ها محال است.

همه انسان‌ها‌ ولو به درجات نازل دارای فکر فلسفی‌اند. هر فکر به شرط آنکه تخیلی محض نباشد تعقلی و کمابیش استدلالی و برهان‌آمیز باشد، فلسفی است. همان‌طور که برای شاعران، خواندن شعر گذشتگان و فصحای معاصران، فایده و حتی ضرورت دارد برای دوستداران فلسفه هم ژرف‌اندیشی در آثار فیلسوفان قدیم و جدید، سودمند است و افق‌های فکرشان را گسترده‌تر می‌دارد حتی خواندن تواریخ فلسفه هم مفید است، چراکه به درستی گفته‌اند که تاریخ فلسفه هم خود جزو فلسفه است. امروزه فلسفه محض، فلسفه و فلسفیدن به خاطر فلسفه آخر و عاقبتی و اجر و فایدتی ندارد درست به همان گونه که اندیشیدن محض، بی‌حاصل است چراکه همواره باید به چیزی و درباره چیزی اندیشید.

آیا فلسفه، نوعی علم است، یا فن/ صناعت است. ژان پیاژه معتقد است که «فلسفه بینش است دانش نیست.» اگر فلسفه دانش بود، مانند دانش‌های دیگر (فی‌المثل فیزیک، نجوم، یا حتی منطق و ریاضیات) خصلت انباشتی یعنی برهم‌افزایی داشت، حال آنکه چنین خصلتی ندارد. هر فیلسوفی پس از آنکه شیوه تعقل و تأمل فلسفی آموخت، یا دنباله‌رو یا شارح آثار فیلسوفان پیشین (و به ندرت معاصر) می‌شود، یا آنکه با کسب اطلاعات تاریخ فلسفه‌ای، خود بالاصاله فلسفه می‌ورزد همین است که فلسفه پیشرفت ندارد و این درست خلاف سنت علم است و مانند هنر می‌ماند. اگر هنر پیشرفت داشت، باید فی‌المثل همه غزلسرایان امروز از مولانا و سعدی و حافظ بهتر غزل می‌سرودند. آری فلسفه موضوع خاصی ندارد. هرچه برای بشر اهمیت دارد، در حوزه و حیز فلسفه قرار می‌گیرد. همین است که فلسفه‌های مضاف پدید آمده است و نام تعدادی از آنها را بردیم. فلسفه مطلق و محض راه به جایی نمی‌برد. ارزش فلسفه در ارزش مضاف‌الیه آن است البته به قول حافظ:

عیب می جمله بگفتی هنرش نیز بگوی/ نفی حکمت مکن از بهر دل عامی چند

برای آنکه مشمول تعبیر «عامی چند» حافظ نباشم در بقیه این مقاله کوتاه به قدر بضاعت مزجاه خویش می‌کوشم که هنرهای فلسفه را بی‌آنکه از اقوال و آرای دیگران چندان کمکی بگیرم عجالتا عرضه بدارم.

فکر/تفکر هنری، چه بسا و چه بسیار هنر پدید می‌آورد. البته «فکر و خیال» در هنر کاراتر است تا فکر محض. چراکه هنر – همه هنرها – به تخیل و تخیل خلاق بیشتر نیاز دارد، تا تعقل و تفکر محض. اما هنر فکر و تفکر مهار شده و هدایت شده به اضافه موضوع ارزشمند است که فلسفه پدید می‌آورد.

اغلب خوانندگان این نشریه و این مقاله می‌دانند که کتابی به نام «فرار از فلسفه» دارم که زندگینامه فرهنگی من است و فصل آخر آن به «نقد و عیارسنجی فلسفه» اختصاص دارد، در آن کتاب و در آن فصل پیش از آنکه انتقادهای خود را از فلسفه عرضه بدارم هنرهایی برای فلسفه برشمرده‌ام اینک چند سطر از آن را در اینجا عرضه می‌دارم. «دانش فلسفی مقدم بر دانش علمی برای انسان حاصل شده است. شاید اگر ذهن انسان توانش فلسفی نداشت، توانش علمی هم پیدا نمی‌کرد. تجرید و تخیل عمده‌ترین استعدادها و توانش‌های ذهن/مغز انسانی است. فلسفه هم ژرف‌اندیشی در هر زمینه‌ای به بار می‌آورد و هم جزئی‌نگری زیرا نظامی است که هم تحلیلی است و هم ترکیبی. نقادی عقلی و عقل‌ورزی نیز اس اساس فلسفه را تشکیل می‌دهد. اینها که فهرست‌وار یاد می‌کنیم هر یک شایان بحث تفصیلی است، ولی به مدلول العاقل یکفیه/ تکفیه الاشاره می‌گوییم و می‌گذریم.

 نقادی و عقل‌ورزی وقتی که فنی‌تر شود، فکر استدلالی و منطق‌ورزی به بار می‌آورد پس فکری که با فلسفه آموخته است هم تحلیلی‌تر است، هم ترکیبی‌تر، هم کل‌نگر، هم جزءنگر، هم فرانگر، هم ژرف‌بین، هم گسترده‌بین، هم ارزیاب، هم نقاد، هم عقل‌ورز، هم منطق‌ورز که در یک کلام استدلالی است. هم دلیل درست می‌آورد و هم اگر سفسطه‌ای در میان باشد و به سرعت و صرافت طبع آن را تشخیص می‌دهد. یک فرد فلسفه خوانده و فلسفه‌دان از فردی که هم اندازه او فرهنگ و دانش داشته باشد، ولی فلسفه نداند، باریک‌بین‌تر و هشیارتر است... برای انسان فرهیخته‌ای که به معارف عمومی و علوم انسانی توجه دارد، توجه به فلسفه طبیعتا پیش می‌آید.

بدون فلسفه هر ذهنی خام است و خام می‌ماند. از سوی دیگر فلسفه‌دانی و فلسفه خوانی و فلسفه‌ورزی، همان گونه که به ژرف‌اندیشی و گسترده‌بینی انسان مدد می‌رساند، وسعت دید و وسعت مشرب به بار می‌آورد، زیرا آدم می‌بیند که به «بر و بحر وسیع است و آدمی بسیار» و انسان می‌بیند که «هزار نقد به بازار کائنات آرند [و همه چیز را همگان دانند و هر سری فکری دارد و «در هیچ سری نیست که سری ز خدا نیست»] و در ضمن ترک تعصب هم به بار می‌آورد. زیرا تعصب ناشی از تنگ‌فکری یا عین آن است.

 جز در زمینه توحید که باید وحدت‌گرا بود، در هر زمینه فرهنگی و اجتماعی و علمی و فلسفی باید کثرت‌گرا بود. زیرا... اگر بدانیم و بپذیریم که دانش و بینش و هوش و هنر مشاع است و بین همه انسان‌ها تقسیم شده و حقیقت انحصاری و احتکاری نیست طبعا وسعت مشرب پیدا می‌کنیم. آری حتی بنده منتقد فلسفه هم مجذوب و دوستدار فلسفه هستم و معتقدم که بی‌بهرگی از [دانش و مطالعه] فلسفه به ذهن و زبان و فکر و فرهنگ آدمی صدمه می‌زند و فقر فکری و فرهنگی به بار می‌آورد.» (فرار از فلسفه، ص 625-620، نقل به تلخیص) فلسفه دوگونه آموزش دارد یا با درس و بحث یا مطالعه آزاد شخصی و راه به روی هیچ کس بسته نیست در آغاز بهتر است از تواریخ فلسفه آغاز کنیم.

در پایان، خاطره‌ای که برای جوان‌ترها ارزش آموزشی دارد نقل می‌کنم. چندی پیش برهانی در اثبات وجود باری‌تعالی تدوین کرده بودم، ابتدا آن را به استادم حضرت آقای دکتر غلامحسین ابراهیمی دینانی، فیلسوف نامدار معاصر، عرضه داشتم که آیا ارج و اعتبار منطقی/ فلسفی دارد، ایشان پس از تأمل فرمودند بله ارزش و اتقان فلسفی و منطقی دارد. بعدها به دوست دیگری که اهل اینگونه مباحث بود عرضه داشتم ایشان از در مخالفت درآمد و گزاره نهایی را که نتیجه‌گیری از آن برهان بود خدشه‌دار شمرد.

 بنده بلافاصله از ایشان پرسیدم آیا این گزاره درست نیست؟ گفت خیر، گفتم پس طبق قاعده عدم صحت سلب، باید عکس آن درست باشد و ایشان با آنکه بنده به شرمندگی‌اش راضی نبودم، شرمنده شد. آری هر گزاره که از نظر دستوری سالم و به صورت خبری باشد یا خودش صادق است یا عکسش حتی گزاره‌های محال‌گونه و بی‌معنی. مثلا این مثلث خشمگین است درست نیست/ صادق نیست، ولی عکسش یعنی این مثلث خشمگین نیست - با آنکه لاطائل می‌نماید – صادق است. یا این مثال دیگر: «این مقاله که شمای خواننده در حال به پایان رساندن آن هستید به فارسی نوشته نشده است.» این گزاره کاذب است، پس عکسش (یعنی این مقاله به فارسی نوشته شده است) درست است. با درود و بدرود.»