اسلام و سوسیالیسم و لیبرالیسم

            بسم الله الرحمان الرحیم.

            دکتر عبدالکریم سروش، فروردین 1391، عیناً طبق وبسایت ایشان، http://www.drsoroush.com/Persian/Interviews/P-INT-20120408-ShieMohtajeReformAst.html  :

            «چالشی که اسلام با لیبرالیسم دارد سنگین تر و مهیب تر از چالشی ست که چند دهه قبل با مارکسیسم داشت. من این را به خوبی احساس می کنم و می کردم و گاه هم با بعضی از دوستان در میان نهاده بودم. کوشیدم در آن کنفرانس این را به صورتی مدون عرضه کنم. بعداً هم همان سخنرانی را که ابتدا به انگلیسی ارائه کرده بودم در دانشگاه واریک انگلستان به زبان فارسی ارائه کردم که اکنون روی سایت من هست . سخن اصلی من این بود که شما اگر نظر کنید به اصلاح طلبان مسلمان از اواخر قرن نوزدهم و نیمه اول قرن بیستم تا چند دهه قبل، می بینید که مهمترین هدفِ آنها نقد مارکسیسم و مهمترین منبع اقتباس آن ها مکتب مارکسیسم بوده است. هر دو کار را رفرمیست های مسلمان انجام داده اند. اینک بسی از اندیشه های چپ، وارد عالم اسلام شده است. گاه با ذکر اقتباس و گاه با عدم ذکر اقتباس.

شاید به یاد داشته باشید که در ابتدای انقلاب کتابی از مرحوم مرتضی مطهری به چاپ رسید تحت عنوان اقتصاد اسلامی که بعداً به امر آقای خمینی آن کتاب از بازار خارج شد. نسخه ای از آن کتاب را ناشر برای من فرستاد. دیدم مرحوم اقای مطهری آشکارا پاره ای از اندیشه های چپ را در کتاب خود اورده است. آقای مطهری از ناقدان اصلی مارکسیسم در کشور ما بود؛ با همه این احوال می بینید که در عرصه اقتصاد یکی از اصلی ترین آراء مارکس که نفی مالکیت شخصی بر ابزار تولید است، در کتاب اقتصاد مرحوم مطهری آمد ه است. مطهری وقتی که در زاویه ی اتاق خود هم نشسته بود، با مارکس دست به گریبان بود و بر ضد او می جنگید و اندیشه های او را می خواند و نقد می کرد. این ماجرا فقط درایران نبود، در عراق هم بود. مرحوم سید محمد باقر صدر همین کار را کرد. وقتی کتاب «فلسفتنا» را نوشت. وقتی کتاب «اقتصادنا» را نوشت و وقتی کتاب «مجتمعنا» را نوشت. در همه این ها گوشه چشمی بلکه چشم بازی نسبت به مارکسیسم داشت و آن را مهمترین تهدید و مهمترین حریفی می دید که باید به جنگش برود و بر جای خود بنشاند.

اما در همان حال هم مطالب را از او اقتباس می کرد. در کتاب «اقتصادنا» مرحوم آقای صدر می گوید که من گاه فتاوای خود را در میان می اورم و گاه از فتاوای دیگران هم استفاده می کنم .و به این ترتیب یک اقتصادی در آن کتاب می سازد که اقتصاد سرمایه داری نیست. بی جهت نبود که بعد از انقلاب روحانیان سنتی که به قدرت رسیدند، هم کتاب صدر را نقد کردند و کنار گذاشتند هم کتاب مطهری را. و اینها را با آراء نسبتاً لیبرال خود در اقتصاد ناسازگار یافتند.

در کشورهای عرب هم همینطور بود. من در سخنرانی خودم، خصوصاً اشاره کردم به احمد شوقی که او را امیرالشعرای مصر می نامند، و در اوائل قرن بیستم قصیده بلندی در مدح پیامبر اکرم سروده است و در این قصیده چنین می گوید.:

الاشتراکیون أنت أمامهم        لولا دعاوی القوم و الغلواء

داویت متئدا و داووا طفرة            و أخف من بعض الدواء الداء

تمام این قصیده را از قضا ام کلثوم در حضور ملک فاروق خوانده است. می گوید که "تو ای محمد پیشوای سوسیالیست ها هستی، البته آن ها می خواستند که به تندی مقصود خود را عملی کنند و به کرسی بنشانند، اما تو به آرامی همان مقصود را عملی کردی و به کرسی نشاندی. بلی گاه دوا از خود بیماری بدتر می شود". و بعد هم اشاره می کند که امروز هم اگر کسی بخواهد دینی را انتخاب کند، خواهی دید که فقرا دین تو را انتخاب می کنند چون در آن هم نجات فقرا هست، هم نجات طبقه کارگر هست.

از اینجا من نتیجه گرفتم که سازگار کردن اسلام یا سازگار دیدن اسلام با نوعی سوسیالیسمِ معتدل که از مارکسیسم می آمد، عقل و دل همه را ربوده بود. از شاعران و متکلمان و مصلحان و غیره. دیگر لازم نیست من از مرحوم شریعتی بگویم یا از مرحوم طالقانی و دیگران که در این راه آشکارا با گام های تند پیش می رفتند و ابایی از نسخه برداری از مکتب چپ نداشتند.

اما دردر روزگار حاضر، چالش اصلی ِاسلام با لیبرالیسم است. این یکی به نظر من بسی مشکل تر است. لیبرالیسم یکی از مهمترین ستون هایش حقوق انسان است و این حقوق بشر تا امروز مقبول عالمان ما نیافتاده است. در ایران هیچ وقت آزادی مورد قبول و احترام روحانیان ما قرار نگرفت. آخرین امتیازی که به آزادی داده اند این است که می گویند آزادی یک وسیله است نه یک هدف. همین و بس. اما اینکه آزادی حق است، چنین چیزی اساساً برای آنها نه مطرح ست، نه شناخته شده ست، نه قابل قبول. در تمام دفترهای فقهی که می خوانند و می نویسند و تدریس می کنند، یک فصل، یک برگ، در باب حقوق انسان نیست. چالش اسلام با لیبرالیسم، اکنون بسی مهیب تر از چالش اسلام با سوسیالیسم در گذشته است.

این لب سخنرانی من در آلمان و بدنبال آن در دانشگاه واریک انگلستان در باب چالش اسلام و لیبرالیسم بود. مفهوم حق در مقابل تکلیف، که من همیشه در باب آن سخن گفته ام و اهمیت آن را به یاد آورده ام، به نظر من اکنون مهمترین چالش در مقابل فقه اسلامی است. فقه اسلامی تقریباً از مقوله ای به نام مقوله "حقوق" بی خبر است . نمی گویم که هیچ خبر ندارد؛ می گویم تقریباً بی خبر است. فقه تکلیف مداراست و این فقه تکلیف مدار، اخلاق مناسب با خود را پدید می آورد. سیاست مناسب با خود را پدید می آورد و اینها همان چیزهایی است که ما در ایران و بلکه در جهان اسلام شاهد آن هستیم.

اینکه دمکراسی به خورد حاکمان ما که از جنس فقیهان اند، نمی رود به همین دلیل است. دموکراسی سیاستِ "حق"مدار است نه سیاست "تکلیف"مدار و این همان نکته ای است که جمع کردن آن با اندیشه ی فقهی ـ شریعتی حاکمان ما و روحانیان ما ناممکن می نماید. جهد و جهاد بلیغی لازم است تا این امر صورت بپذیرد و ما بتوانیم از یک حکومت شایسته ی مردم نوازو حقوق مدار برخوردار بشویم. نتایج دیگری هم بر این بحث مترتب است که سخن را به درازا نمی کشانم و وارد همه ی وجوه آن نمی شوم.»

پایان نقل سخنان دکتر سروش.

نظر نویسنده ی وبلاگ:

ــ بنده لیبرالیست نیستم. سکولاریست هم نیستم. سوسیالیست هم نیستم.

ــ بنده گمان می کنم دموکراسی، به معنای حق مطلق تعیین سرنوشت سیاسی و اجتماعی ی مردم، وابسته به لیبرالیسم و هیچ مکتب و ایدئولوژی ای نیست.

ــ بنده گمان می کنم اندازه ای گرایش به سوسیالیسم، در دوران اوج و مطرح بودن سوسیالیسم، و اندازه ای گرایش به لیبرالیسم، در دوران اوج و مطرح بودن لیبرالیسم، احتمالاً پدیده ای عادی است اگر در جوامع اسلامی مشاهده شود.

ــ بنده گمان می کنم گزینش قسمتهای خوب سوسیالیسم و لیبرالیسم از سوی مسلمانان، موافق عقل است، و اگر در مواجهه با سوسیالیسم و لیبرالیسم «چالش» ایجاد می شود، دلایل مختلف اجتماعی دارد. اگر دهها سال طول می کشد تا قسمتهای احیاناً خوب سوسیالیسم و لیبرالیسم را در جوامع اسلامی به کار ببندیم، «چالشگران» امثال بنده نیستند. شاید «چالشگران» به طور عمده افرادی هستند که خود را صاحب اختیار تمام یا اکثر امور مردم می دانند. افرادی که، با توجیه خود، حتا با «تمبر» مخالفت می کردند، چه رسد به قسمتهای خوب سوسیالیسم و لیبرالیسم. توجه کنید:

حمید شوکت، در تیررس حادثه: زندگی سیاسی قوام السلطنه، تهران، اختران، 1387، صفحه ی  34:

«علما در مقابل اقدام میرزا علی خان مبنی بر «انتشار اوراق و اسناد تمبردار» که کاهش قدرت شان را مد نظر داشت، روی ترش کردند و گفتند: «در معاملات و اسناد سجلات، مقام شرع از هر گونه تحقیق و تصدیق مستغنی و برای اعتبار اوراق، مُهر ملاها کافی است. این که تمبر و نشان دولتی را معتبر می شمردند، موهوم بی اعتنایی و سلب اعتبار از خط و مُهر علماست» و این هنوز آغاز کار بود. پس به تحریک عوام پرداختند و بر ضدش شوریدند و تا زمینه ی عزلش را فراهم نکردند، آرام نگرفتند.»

ــ بنده گمان می کنم، بر خلاف گفته ی دکتر سروش، فقه شیعه که رایج است، حق مدار است، خیلی خیلی هم حق مدار است، منتها:

«حق  ِ فقیه» است که مدار و دائر مدار اکثر مسائل است و در نظریات حکومتی ای که حق فقیه بسیار بسیار وسیع و دقیقاً یا تقریباً برابر است با حق حضرت خاتم الانبیاء، ظاهراً می توان پیش بینی کرد «حق مردم» کوچک می شود.