«ـ پیشه»

                       بسم الله الرحمان الرحیم.

            ظاهراً بعضی افراد اهل علم و اهل قلم، مانند آقای دکتر رضا منصوری و آقای احمد شریعتی، «پیشه»ی شان این شده که سعی کنند ترویج دهند:

«بهتر است نگوئید دانشمند؛ بگوئید دانش پیشه.

            بهتر است نگوئید فیزیکدان؛ بگوئید فیزیک پیشه.

            بهتر است نگوئید ریاضیدان؛ بگوئید ریاضی پیشه.»

            بنده، اگر ببینم افرادی میل دارند برای گسترش واژگانشان، در کنار لغت دانشمند و دانشور، لغت دانش پیشه را هم به کار ببرند، و در کنار لغت ریاضیدان، لغت ریاضی پیشه را هم به کار ببرند، و در کنار لغت فیزیکدان، لغت فیزیک پیشه را هم به کار ببرند، مخالفت خاصی ندارم. اما اگر افرادی که «پیشه»ی شان ترویج لغتهای دانش پیشه و فیزیک پیشه و ریاضی پیشه است، تأکید داشته باشند که «فیزیک پیشه دقیقتر از فیزیکدان است»، بنده مخالف آنها هستم.

            ظاهراً نیازی نیست لغت ریاضی پیشه، توسط آقایان لغت اختراع کُن، جایگزین لغت ریاضیدان شود. (مگر این که یک دستگاه قوی ی «نیازسنج» در مرکز نشر دانشگاهی کار گذاشته شده باشد.) ظاهراً نطفه ی این اختراع، در نزد اهل فیزیک در مرکز نشر دانشگاهی بسته شده، و لغت «فیزیک پیشه» را در گفتار و نوشتار خود به کار بردند، و سپس دیدند حیف است علوم دیگر را از اختراع و اصرار خود محروم کنند.

            من فعلاً احتمال نمی دهم مخترعان این تعبیرها، معلومات خاص زبانی و حساسیتهای زبانی داشته باشند، و خودم آنچه فی المجلس در خاطرم است عرض می کنم:

            در زبان فارسی، ظاهراً چه از قدیم و چه در دوران جدید، پسوند «ـ پیشه»، در مورد علم و دانش به کار نمی رفته، و یا، کاربردش ندرتاً در مورد علم و دانش بوده است. خسرو کشانی در کتاب فرهنگ فارسی زانسو، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1372، صفحه ی 351، مجموعاً سی لغت ذکر کرده است که به «پیشه» ختم می شوند:

            پیشه؛

            اَپیشه؛

            گداپیشه؛

            جفاپیشه؛

            هواپیشه؛

            ارادت پیشه؛

            طاعت پیشه؛

            غفلت پیشه؛

            قیامت پیشه؛

            بدپیشه؛

            نبردپیشه؛

            حسدپیشه؛

            مقلدپیشه؛

            عیارپیشه؛

            پدرپیشه؛

            هنرپیشه؛

            جورپیشه؛

            آزپیشه؛

            هوس پیشه؛

            فراموش پیشه؛

            عاشق پیشه؛

            دل پیشه؛

            کَرَم پیشه؛

            ظلم پیشه؛

            هم پیشه؛

            جادوپیشه؛

            عفوپیشه؛

            نوپیشه؛

            لشکری پیشه؛

            غازی پیشه.

            می بینید ظاهراً حتا یک نمونه وجود نداشته که در فارسی پسوند «ـ پیشه» به ریشه بپیوندد و لغتی در حوزه ی معنای دانش پیشه و فیزیک پیشه و ریاضی پیشه بسازد.

            هرچند استفاده از پسوندها، این طور نیست که مطلقاً سماعی باشد، اما گمان کنم این طور هم صحیح نیست انسان کاملاً بر خلاف جریان آب شنا کند، و بیاید ابتدائاً با توجیهات و توضیحات خودش لغتهای فیزیک پیشه و فیزک پیشه ها را جایگزین فیزیکدان و فیزیکدانها کند، و سپس حیفش بیاید خیرش به دیگر علوم نرسد و به مفهوم کلی ی علم (دانش) نرسد، و لذا لغت ریاضی پیشه را جایگزین ریاضیدان و لغت دانش پیشه را جایگزین لغت داشمند کند.

            تأکید می کنم من مخالف کاربرد لغتهای فیزیک پیشه و ریاضی پیشه و دانش پیشه نیستم، بلکه مخالف این هستم که لغتهای یادشده منظماً به جای فیزیکدان و ریاضیدان و دانشمند به کار روند.

            ناگفته نماند، ظاهراً پسوند «ـ دان» هم، در لغتهای فیزیکدان و ریاضیدان و شیمی دان، نسبتاً جدید است. اما در مجموع، در موضوع مورد بحث، و موضوعی که استادان، لغت برایش اختراع کرده اند و کوشش می کنند لغت اختراعیشان جایگزین لغتهای دانشمند و فیزیکدان و ریاضیدان شود، ظاهراً گرایش زبان فارسی بیشتر به پسوند «ـ دان» بوده است. طبق لغتنامه ی دهخدا («دان»: صفت فاعلی از دانستن / مخفف داننده):

            آداب دان؛

            بسیاردان؛

            بـــِهدان؛

            پُردان؛

            تاریخدان؛

            تفسیردان؛

            جغرافیادان؛

            حسابدان؛

            خدای دان؛

            راه دان؛

            زباندان؛

            سخندان؛

            شیمیدان؛

            عربیدان؛

            علم دان؛

            فلسفه دان؛

            فیزیکدان؛

            کاردان؛

            موسیقیدان؛

            نکته دان؛

            همه دان؛

            هندسه دان.

            آقای دکتر رضا منصوری، ظاهراً یکی از تأکیداتش این است که جامعه ی ما با علم به معنای جدید بیگانه است. چه خوب بود ایشان جامعه ی ما را، که طبق نظر ایشان با علم جدید بیگانه است، آزمایشگاه لغتهای اختراعی ی خود و جولانگاه ناآگاهی ی خود از بعضی ظرافتها و نکته های زبان فارسی نداند. بنده نمی دانم این حرفها بر آقای دکتر رضا منصوری و آقای احمد شریعتی اثر دارد یا نه.

            آثار و خدمات علمی و مفید آقای دکتر رضا منصوری و آقای احمد شریعتی را مخلصانه ارج می نهم.