شاگردی در کار خطیر علمی ، امری اساسی است ، نه کاری زننده

              بسم الله الرحمان الرحیم.

            سیدعباس سیدمحمدی: «دانشمندان و فیلسوفان تمدن اسلامی، شاگردی ی یونانیان را کردند، و سپس دانش و فلسه ی یونانیان را تصحیح کردند و تکمیل کردند و خلاقیت و ابتکار هم نشان دادند و دورانی طلائی را ایجاد کردند. مغرب زمین شاگردی ی یونان باستان و شاگردی ی دانشمندان و فیلسوفان تمدن اسلامی را کرد و دانش و فلسفه ی یونانیان باستان و تمدن اسلامی  را تصحیح کرد و تکمیل کرد و خلاقیت و ابتکار هم نشان داد و تا به امروز از خلاقیت و ابتکار و فعالیت علمی نایستاده است و امروز و چند قرن است که مرکز ثقل علم (فیزیک و شیمی و ریاضی و زیست شناسی و نجوم و ...) در جهان، مغرب زمین است. امیدوارم ما هم از نظر دارائی ی علمی و تکنولوژیک و ابتکار و خلاقیت و تولید دانش و تکنولوژی، با استفاده از روشهای درست و با همت و سخت کوشی و داد و ستد با غرب، یک روز با غرب برابر شویم و حتا از آن بگذریم.»

***

 David C. Lindberg, 1935, an American historian of science, the Hilldale Professor Emeritus of history of science at the University of Wisconsin-Madison 

*** 

            دیوید سی. لیندبرگ، سرآغازهای علم در غرب: سنت علمی اروپایی در بافت فلسفی، دینی، و تأسیساتی آن: 600 قبل از میلاد تا 1450 میلادی، ترجمه ی فریدون بدره ای، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1377:  

                                    

«در اوایل قرن دوازدهم، فیزیکدان ـ فیلسوف و مورخ شهیر پیر دوئم هنگامی که نوشت: «علمی به اسم علم عربی [منظور علم اسلامی است] وجود ندارد مردان دانشمند و فرزانۀ کیش محمدی، همیشه کم و بیش شاگردان باوفای یونانیان بوده اند، اما خودشان عاری از هر گونه اصالت و خلاقیت هستند»، [15] مورخان علم اسلامی را به چالش خواند. واضح است که دوئم برخطا بود، اما گفتۀ او، با این همه، به عنوان انگیزه برای عطف توجه به این مسئله حیاتی مفید است: ما با نگرش دقیق به این نکته که چرا ادعای دوئم غلط و خطا است، در موضعی قرار می گیریم که می توانیم مطالب مهدمی دربارۀ ویژگی دستاورد علمی اسلام فرا گیریم.

            به طور ساده این حقیقت ندارد که دانشمندان مسلمانی که دست اندرکار علم (صفحه ی 239) یونانی بوده اند «عاری از هر گونه اصالت و خلاقیت» بوده اند؛ بنابراین، یکی از پاسخهای ممکن به دوئم، برشمردن برشمردن کارهای اصیلی است که پزشکان، ریاضیدانان، و فلاسفۀ طبیعی اسلامی در این زمینه ها انجام داده اند. برای آنکه فقط یک نمونه عرضه داریم از دانشمند بزرگ مسلمان قرن یازدهم (قرن پنجم هجری) ابن هیثم نام می بریم که قوای انتقادی خود را معطوف به تقریباً تمامی دستاورد علم یونانی گردانید و آثاری فوق العاده مهم و اصیل در نجوم، ریاضیات، و نورشناسی به وجود آورد. متأسفانه ادامۀ این کار با برشمردن کارهایی که دانشمندان مسلمان در علوم مختلف پدید آورده اند، مستلزم یک کتاب چندجلدی است، و ما باید خود را به اهداف معتدل تری قانع سازیم ــ هرچند ما در صفحات بعد، و نیز در فصول آیندۀ این کتاب به آثار دانشمندان اسلامی در زمینه های خاصی از جستار علمی نظر خواهیم کرد. [16]

            اما گفتۀ دوئم نکتۀ دیگری هم برای وارد شدن به مسئله ای که ممکن است ما را به موضوع اصلی مورد منازعه برساند، در اختیار ما می گذارد. دوئم معتقد است که دانشمندان مسلمان که به علوم اَوایل علاقه مند بودند، «همیشه کم و بیش شاگردان باوفای یونانیان بودند». وی این سخن را از باب اهانت و تحقیر، و به عنوان برهانی بر اینکه مسلمانان دانشمندانی اصیل و خلاق نبوده اند، زده است؛ یعنی وی شاگردی و تلمّذ را با تلقی و دید غیر علمی ارتباط می دهد (و این چیزی از تعریف وی از علم به ما می گوید). اما ما می توانیم گفتۀ دوئم را وارونه کنیم و استدلال نماییم که مسلمانان دقیقاً با شاگردی یونانیان وارد سنّت علمی غرب شده و دانشمند یا فیلسوف طبیعی گشته اند. از این نظرگاه، شاگردی در کار خطیر علمی، امری اساسی است نه کاری زننده؛ و مسلمانان با طرد و رد سنت موجود علمی دانشمند نشدند بلکه با ملحق شدن بدان به مقامات شامخ رسیدند؛ یعنی با شاگردی و تلمّذ در پیشرفته ترین سنت علمی که تا آن زمان پدید آمده بود.

            شاگرد بودن یعنی چه؟ برای مسلمانی که می خواست دانشمند شود شاگردی به معنای اخذ روش شناسی و محتوای علم یونانی بود. علم اسلامی، کمابیش، بر شالوده ای یونانی بنا شده بود، و مطابق با اصول معماری یونانی بالا می رفت؛ مسلمانان بر آن (صفحه ی 240) نشدند که عمارتی را که یونانیان ساخته بودند فرو کشند و ویران سازند، و خود از نو چیزی بسازند، بلکه همّ خود را مصروف آن ساختند که طرحهای یونانیان را تکمیل کنند. معنای این سخن آن نیست که خلاقیت و ابتکار عمل نداشته اند؛ معنایش آن است که دانشمندان مسلمان اصالت و نوآوری خود را در تصحیح، بسط، تحلیل و به کار بستن قالب موجود به کار بردند نه در پدید آوردن قالبی نو. اگر این ورود بدی است، پس دانسته باد که بخش عظیمی از علم جدید از همین تصحیحات و بسطها در به کار بستن اصول علمی موروث تشکیل شده است؛ بریدن اساسی از گذشته امروز همان اندازه استثنائی است که در جهان اسلامی در قرون میانه بوده است.

            دانشمندان مسلمان از وابستگی و ارتباط با گذشته اگاه بودند. الکندی (فت حدود 252 ه ق/ 866 م)، دانشمند مسلمان، که در دوران خلافت چند تن از خلفای عباسی، در بغداد علوم ریاضی را دنبال می کرد، به دَین خود به پیشینیان قدیمی خود و عضویتش در یک سنت ادامه دار معترف است. الکندی می نویسد اگر گذشتگان نبودند،

            برای ما غیر ممکن بود که علیرغم همۀ شوق و همتمان بتوانیم در طی تمام عمر خود این اصول حقایق را که مبنای اساسی استنتاجات نهایی تحقیقات ما را تشکیل می دهند، گرد اوریم. گردآوری و تدوین این همه عناصر در طی قرنهای ِ متوالی، در عصور گذشته تا به روزگار ما، تحقق پذیرفته است. [1]

            ......... (صفحه ی 241)

            ........ دویست سال بعد، بیرونی (فت پس از 442 ه ق / 1050 میلادی) هنوز دربارۀ وظیفه ای که دانشمندان اسلامی بر عهده دارند می گفت: «باید خویشتن را محدود به آنچه قدمای ما بدان پرداخته اند، نکنیم، و سعی نماییم آنچه را می توان تکمیل کرد، تکمیل کنیم.» [17] (صفحه ی 242)

            بازیافت و جذب علم یونان و اسلامی (صفحه ی 291)

زمینه های یونانی و اسلامی نجوم مغرب زمین (صفحه ی 352)»