یک

            بسم الله الرحمان الرحیم.

            پرویز خانلری مازندرانی مشهور به پرویز ناتل خانلری (1369—1292). 

                        

***

            پرویز ناتل خانلری، دستور زبان فارسی، چاپ بیست و یکم، تهران، توس، 1386:

            «یک ... یک ...

            «یک مرد از مرگ نمی ترسد»

            «ابوعلی سینا یک فیلسوف بود».

            «اگر یک جوان کوشش کند البته موفق خواهد شد»

            در این عبارت ها که از روزنامه ها و مجله های همین ایام برداشته شده کلمۀ یک مفهومی خلاف مقصود نویسنده به ذهن القاء می کند. خواننده می پندارد که غرض بیان حکمی نسبت یا نسبت دادن امری است به کسی، به شرط یکی بودن، یا تصریح به این که بیش از یکی نیست. مفهوم مخالف این عبارت ها آن است که اگر مسند الیه یا فاعل بیش از یکی باشد حکم دربارۀ او صادق نخواهد بود:

            یک مرد ... نمی ترسد؛ اما اگر دو مرد باشند نمی ترسند.

            کوشش یک جوان مورد توفیق است. اما کوشش دو جوان حکم دیگری دارد. ابوعلی سینا را یک فیلسوف باید شمرد. مبادا اشتباه کنید و او را دو فیلسوف به حساب بیاورید. (صفحه ی 331)

            این خطا از آنجا ناشی شده است که بعضی از مترجمان این روزگار نه یکی از زبان های بیگانه را درست آموخته اند و نه زبان مادری خود را می دانند. در بعضی از زبانهای اروپائی مانند فرانسه و انگلیسی، گاهی برای بیان «معرفۀ جنس» کلمۀ a یا un به کار می برند. که به معنی یک یا بجای یای نکره است. در فرانسه مثلاً گفته می شود:

Un homme doit agir de cete maniere

            که معنی لفظ به لفظ آن این است:

            «یک مرد باید چنین رفتار کند»

            اما این جمله در فارسی درست نیست. کلمۀ  «un» در جملۀ فرانسه به جای tout یا Quiconque به کار رفته است و به هر حال «جنس» را بیان می کند. یعنی «کسی که از جنس مرد» است باید چنین کند.

***

            اما قاعدۀ بیان این معنی در فارسی از این قرار است:

            1 ــ کلمۀ مفرد و مجرد از ادات نکره و ابهام، معرفه است و از آن مفهوم جنس حاصل می شود. مثال:

مرد باید که در کشاکش دهر

سنگ زیرین آسیا باشد

(سعدی)

مشکلی نیست که آسان نشود

مرد باید که هراسان نشود

            2 ــ گاهی برای بیان معرفۀ جنس، کلمه جمع بسته می شود:

            مردان نزنند لاف مردی،

            شاهان کم التفات به حال گدا کنند. (صفحه ی 332)

            3 ــ حرف ابهام هر بر سر کلمه درمی آید. مثال:

            هر مس که به کیمیا رسد زر گردد.

گفت هر سنگین دل و هر هیچکس

چون منی را آهنین سازد قفس

(منطق الطیر ـ عطار)

            و گاهی «یای نکره» را نیز پس از کلمه می آورند:

هر متاعی ز معدنی خیزد

شکر از مصر و سعدی از شیراز

(سعدی)

هر گلی پژمرده می گردد ز دهر ...

(رودکی)

            4 ــ در موردی که کلمۀ اسناد یا فعل منفی باشد، یا جمله به صورت استفهام انکاری به کار برود، پیش از کلمۀ نهاد هیچ درمی آید. مثال:

هیچ روباه نگردد چو هژبر

هیچ گنجشک نگردد چو عقاب

(ادیب صابر)

            و گاهی بعد از کلمه «یای نکره» نیز افزوده می شود. مثال:

گرچه منزل بس خطرناک است و مقصد ناپدید

هیچ راهی نیست کاو را نیست پایان غم مخور

(حافظ)

***

            اما کلمۀ یک تنها در موردی می آید که مراد گوینده یا نویسنده تصریح به واحد بودن امر است: (صفحه ی 333)

            یک دست صدا ندارد. یعنی: صدا از دو دست برمی خیزد.

            یک دم باشد ز نیست تا هست. یعنی: بیش از یک دم نیست.

دل در پی این و آن نه نیکوست ترا

یک دل داری بس است یک دوست ترا

***

دل به شاگردی عشقش دادم

یک زیان کردم و استاد شدم

            غالباً در این مورد عدد یک را با عددی بزرگتر، یا لفظی که معنی کثرت دارد، یا با اسم جمع مقابل می کنند. مثال:

اگر با من نمی سازی بسوزم

که یک شبنم دو طوفان برنتابد

(عطار)

یک باز سپید به ز صد باز سیاه

(ادیب صابر)

یک بندۀ مطواع به از سیصد فرزند

کاین مرگ پدر خواهد و آن عز خداوند

یک درم صدقه از کف درویش

از هزار توانگر آید بیش

(سنائی)

            یک خواب و ز پی اینهمه بیداری ها!

            یک بز گر گله را گرگین کند

***

(صفحه ی 334)

            پس، به جای عبارت هائی که در اول این مقال آوردیم، درست است که بنویسیم:

            مرد از مرگ نمی ترسد (نه یک مرد)

            ابوعلی سینا فیلسوف بود (نه یک فیلسوف)

            جوان اگر کوشش کند موفق خواهد شد ... یا هر جوانی که کوشش کند ... یا جوانان اگر کوشش کنند ... (نه یک جوان) (صفحه ی 335)»