اسلام دین تمدن ساز است

                 بسم الله الرحمان الرحیم. 

                          

            حسن یوسفی اشکوری، نامه هایی از زندان به دخترم: مروری بر تاریخ دو قرن اوّل ایران و اسلام، تهران، قصیده سرا، 1383:

            «... اسلام، چنانکه تجلّی آن در تاریخ دیده می شود، یک دین «تمدن ساز» و «فرهنگ پرور» است. این البته از خصوصیات ادیان توحیدی است. این سخن بدان معنا است که هر دینی لزوماً تمدن ساز نیست. شاید بتوان گفت هر دینی (حق یا باطل، توحیدی یا غیر توحیدی، ابتدایی یا پیشرفته)، کم و بیش، فرهنگ و اخلاق و سنن ویژه ای را با خود دارد یا آنها را در طول گذشت زمان و در متن عمل تولید می کند، امّا قطعاً هر دینی «تمدن» به معنای خاص خود تولید و ایجاد نمی کند. البته این به معنای بدی یا خوبی یک دین نیست، چرا که دیانت اساساً و بالذات برای «هدایت» و «تعالی اخلاقی» و «رشد معنوی» آدمی است و هیچ دینی تمدن سازی و معارف پروری را جزو رسالت و نقش اصلی اش نمی داند، هرچند که اگر دین بتواند تمدن خاصی بیافریند یا حد اقل مشوّق تمدن و فرهنگ و علوم و فنون و هنر شد، از امتیاز ویژه ای برخوردار است. به هر حال آنچه به عنوان واقعیت در تاریخ بشر می بینیم، این است که از آغاز زندگی بشر دین همواره وجود داشته به گونه ای که هیچ گاه انسان بدون دین نزیسته است، امّا اکثر این ادیان تمدن ساز نبوده اند و لذا امروز در تاریخ تمدن تمدنی به نام آنها ثبت نشده است. امّا یهودیت، مسیحیت و اسلام در طول تاریخ خود و هر کدام در مقاطعی تمدنی ساخته اند. البته باید افزود یهودیت (به دلایل مختلف) نتوانسته است در حد اسلام و مسیحیت تمدن بیافریند امّا حد اقل آن است که «فرهنگ» و «اندیشه یهودی» از روزگاران قدیم اثرات عمیق بر تمدنها و فرهنگهای مختلف داشته و هویّت تاریخی و فکری خود را هم تا حدودی حفظ کرده است.

بگذریم. سخن این بود که اسلام از ادیان تمدن ساز است و تمدنی ساخته است که امروز با مارک و برچسب اسلامی آن در تاریخ تمدن ثبت است. این در حالی است که چنانکه اشاره شد، تمدن سازی یا ترویج (صفحه ی 386) خاصی از علوم و فنون، ارتباط مستقیمی با دین ندارد، دین برای پیوند دادن انسان با مقام اولوهیت و ربط دادن این «ذرّه بی انتها» (به تعبیر مهندس بازرگان) با «الله» به مثابه هستی آفرین و روح و حقیقت اصیل و یگانه عالم است و البته در این راه و برای تحقق »هدایت» و «عدالت» و «اخلاق» سه رکن اصلی اسلام به حساب می آیند. اینکه پیامبر می فرماید «بُعثت لأتمّم مکارم الاخلاق» یعنی همین. در قرآن نیز نقش و رسالت پیامبران الهی و از جمله پیامبر اسلام به روشنی توضیح داده شده است.

امّا اسلام در آموزه ها و تربیت دینی اش، به گونه ای است که مؤمنان به خود را تشویق به تمدن سازی و علم دوستی و فرهنگ پروری و فناوری می کند. به عبارت دیگر، درست است که رسالت اصلی و غایی و انحصاری اسلام ــ به مثابۀ یک دین ــ ایجاد تمدن و علم و فن و این گونه امور نیست، امّا آموزه ها و جهتگیریها و تربیت دینی اسلام و دعوت قرآن و صحیح تر است بگوییم بینش و جهان بینی توحیدی به شکلی است که، البته اگر مسلمانان درست بیندیشند و درست عمل کنند، به خلق تمدن خاص و تولید علوم و معارف متناسب با ایمان و آداب مسلمانی موفق می شوند، چنان که یک بار شدند.

هرچند اکنون مجال و موضوع بحث ما اثبات مدّعای تمدن سازی اسلام نیست، امّا به اشاره برخی از خصوصیات اسلام در این مورد اشاره می کنم: 1 ــ نگرش توحیدی. اسلام آخرین دین توحیدی بزرگ است. توحید هم به معنای اعتقاد به خدای عددی نیست (که فی المثل بگوییم خدا یک است و دو نیست)، بلکه به معنای یگانه دیدن جهان و یکپارچه دیدن هستی است و لذا یگانه و حد اقل مرتبط دیدن دنیا و آخرت و علم و عمل و دین و دنیا و ...، به صورت الزام آوری دینداران را به توجه به دنیا و آبادانی آن می کشاند. اگر طبیعت را رفتار خدا بدانیم، خدا را درون طبیت بجوییم و نه خارج از آن، بالملازمه و عملاً طبیعت هم برای ما (صفحه ی 387) محترم و قابل مطالعه است و این مطالعه و طبیعت گرایی به [سیدعباس سیدمحمدی: در اصل: «با»] شناخت قوانین طبیعی و شناخت قوانین طبیعی به ایجاد تمدن و فرهنگ منجر خواهد شد. 2 ــ نفی مصنوعی و یونانی مآبی مرز فیزیک و متافیزیک 3 ــ برداشتن مرز مقدس و نامقدس 4 ــ تشویق مستقیم و  مکرّر به تعقل و تدبّر در طبیعت و عالم طبیعت 5 ــ تشویق مستقیم و مکرّر به علم و دانش تجربی و غیر تجربی 6 ــ دعوت مستقیم به استعمار و آبادانی زمین 7 ــ دعوت مکرّر به کار و تلاش و استفاده از طبیعت به مثابۀ ابزار رزق و روزی 9 ــ تأکید بر این واقعیت که آبادنی آخرت در همین دنیا حاصل می شود (الدنیا مزرعة الأخرة) و 10 ــ سیاسی و اجتماعی بودن دین اسلام.

آنچه گفتم اشارتی کوتاه بود به برخی ویژگیهای فکری ـ عملی اسلام که در صورت فهم درست و عمل به آنها، مؤمنان به صورت الزام آوری و در عمل به خلق و آفرینش تمدن اهتمام خواهند کرد. (صفحه ی 388)»