آیت الله خلخالی:درقرآن این مسئله مطرح نیست که حتماوکیلی باید...

            بسم االله الرحمان الرحیم.

            عیناً طبق روزنامه ی کیهان، یکشنبه 23 اردیبهشت 1358، صفحه ی یک:

            «آیت الله خلخالی گفت دادگاههای انقلاب از الگوهای اسلامی و ایرانی استفاده می کند و الگوهای دادگاههای غربی مورد نظر قرار نخواهد گرفت .......... آیت الله خلخالی شرکت وکلای مدافع را در دادگاهها رد کرد و گفت: اینها میخواهند با گشتن دنبال ماده قانون وقت محکمه ها را بگیرند و مردم را معطل کنند .......... در قرآن این مسئله مطرح نیست که حتما وکیلی باید برای متهم در نظر گرفته شود.»

حسنی مبارک و معمر قذافی در کلام امام خمینی

            بسم الله الرحمان الرحیم.

            الف) حسنی مبارک (محمد حسنی سیّد مبارک) 29 سال  است (از سال 136۰ ؛ الان سال 1389 است) رئیس جمهور و رئیس مملکت مصر است. حسنی مبارک در کلام امام خمینی رحمت الله علیه:

            الف 1)  3 خرداد 1361

یقین بدانید که امثال حسنى مبارک‏

                        صحیفه امام، ج‏16، ص: 259

مصرى «1» و حسین اردنى «2» و دیگر هم جنایتکارانِ آنان براى شما نفعى ندارند 

                                   

            الف 2) 6 خرداد 1361

                        صحیفه امام، ج‏16، ص: 264

سپس اذهان را از دشمن بزرگ اسلام و غاصب سرزمینهاى آنان منصرف و قرارداد ننگین کمپ دیوید را با برگرداندن حسنى مبارک به جامعه عرب به کرسى نشاند، یا «طرح فهد» «2» را که براى ملت عرب و بالاتر براى اسلام ننگ‏آور است‏ 

                           

الف 3) 31 شهریور 1361                         

صحیفه امام، ج‏16، ص: 520

و از آن جهت که متأسفانه امور مسلمانان به دست اینان است. پیامد آن خدمتگزاریها به این جنایتکار، قتل عام بیگناهان بیروت؛ جنایتى که عمق آن را ما نمى‏دانیم. حجم جنایت به قدرى بوده است که به حسب گزارش خبرگزاریها خشم جهانیان را برافروخته است. حتى جنایتکاران جهان، چون «ریگان» و «حسنى مبارک» را به صورت ظاهر وادار به محکوم نمودن آن نموده است.

الف 4) 22 اسفند 1361                       

صحیفه امام، ج‏17، ص: 362

غیر متعهد نسبت به قدرتهاى بزرگ. لکن امروز مخلوط شده است از یک جنسهاى مختلف، بسیاریشان آنها هستند که غیر متعهدند و بعضى از آنها، آنها هستند که اگر اینها غیر متعهد باشند ما متعهد نباید داشته باشیم. اگر بنا باشد که حسین اردنى «1» و حسن «2» و حُسنى مبارک «3» و امثال اینها غیر متعهدند، همه غیر متعهدند، پس نباید بگویند که یک دسته متعهد، یک دسته غیر متعهد.

الف 5) 16 مرداد 1365

                         صحیفه امام، ج‏20، ص: 96

اخلاق کریمه انسانى- اسلامى را با همه زوّار از هر طبقه و هر طایفه و هر رنگ و هر زبان و هر کشور باشند، با دقت مراعات نمایید و در برخوردها و رفت و آمدها در جمیع اوقات و احوال و پیشامدها صبور و بردبار باشید و کریمانه با همه رفتار نمایید و در مقابل درشتیها، نرمى و سلم و در مقابل بدرفتاریها، خوبى و محبت کنید و براى رضاى خداوند تعالى تحمل هر پیشامد بدى از هر کس باشد، با روى گشاده و سعه صدر نمایید که آن مواقف کریمه و بقاع شریفه محل نزاع و جدال نیست. و آن چنان کنید که معلوم شود شما از کشور امام صادق- سلام اللَّه علیه- آمده‏اید و این خود یک خدمت شایان به اسلام و جمهورى اسلامى و هم میهنان عزیز است. و بدانید که پس از رجوع از سفر، لذت این‏                        

صحیفه امام، ج‏20، ص: 98

عمال معلوم الحال خود را به راه انداخته‏اند تا نگذارند اسلام به پیروزى برسد؛ همچون حسن مراکشى «1» که با ملاقات و دست دوستى دادن به «پِرِز» «2» به اسلام و ملتهاى مسلمان بویژه ملت عرب و فلسطین خیانت فاحش نابخشودنى نموده و بر ملت و دولتهاى اسلامى و عربى است که با برخورد قاطع دست این خیانتکار را قطع کنند؛ و چون حسین اردنى، «3» این دلال دوره‏گرد خیانتکار که تا دولتهاى منطقه را به دام شیطان بزرگ نیندازد از پاى نخواهد نشست؛ و چون «حسنى مبارک» «4» نسخه دوم انور سادات و دیگر خائنین به اسلام را از خود برانند که اینانند که شما را بازیچه خود قرار داده‏اند

الف 6) وصیتنامه ی امام خمینی:

                        صحیفه امام، ج‏21، ص: 398

حسن «4» و حسنى مبارک «5» هم آخور با اسرائیل جنایتکارند 

            ب) معمّر قذّافی 41 سال است (از سال 1348 ؛ الان سال 1389 است) رهبر کشور لیبی است. معمّر قذّافی در کلام امام خمینی رحمت الله علیه:

            ب 1)  26 مهر 1357

حضرت رئیس جمهور لیبى‏

پس از اهداى سلام و تحیت‏ 

                                    

            ب 2) 8 آذر 1357

[آیا حضرت آیت اللَّه با معمر قذافى در لیبى روابطى دارید؟]

خیر، لکن راجع به یک قضیه‏اى من به ایشان پیغام دادم و ایشان هم جواب دادند. «1». 

                                    

            ب 3) 10 اردیبهشت 1358

حضرت سرهنگ معمر القذافى، رهبر انقلاب لیبى‏

            ب 4) 18 اردیبهشت 1358

حضرت سرهنگ معمر القذافى، رئیس جمهور کشور لیبى‏

            ب 5) 27 بهمن 1358

حضرت آقاى سرهنگ معمر القذافى، رهبر کشور اسلامى لیبى‏

            ب 6) 17 فروردین 1359

حضرت آقاى سرهنگ معمر القذافى، رئیس جمهور کشور لیبى‏

            ب 7) 25 بهمن 1359

جناب آقاى سرهنگ معمر القذافى، رئیس کشور مردمى لیبى‏

            ب 8) 27 خرداد 1360

حضرت آقاى سرهنگ معمر القذافى، رهبر کشور لیبى‏

            ب 9) 12 تیر 1360

حضرت آقاى سرهنگ معمر القذافى، رئیس جمهور کشور مردمى لیبى‏

            ب 10) 13 شهریور 1360

حضرت آقاى سرهنگ معمر القذافى، رهبر کشور مردمى لیبى‏

            ب 11) 14 مهر 1360

حضرت آقاى سرهنگ معمر القذافى، رهبر جمهورى مردمى لیبى‏

            ب 12) 26 بهمن 1360

حضرت آقاى معمّر القذافى، رئیس جمهور کشور مردمى لیبى‏

            ب 13) 1361 ه. ش

سرهنگ معمر القذافى، رهبر جماهیرى مردمى لیبى‏

            ب 14) 24 تیر 1361

حضرت آقاى سرهنگ معمر القذافى، رهبر کشور اسلامى لیبى‏

            ب 15) زمان:؟

سرهنگ معمر قذافى، رئیس جمهور محترم لیبى- وفّقه اللَّه لمَرْضاته- السلام علیکم و رحمة اللَّه‏ 

                                  

            ب 16) 12 اسفند 1361

حضرت آقاى سرهنگ معمر القذافى، رئیس جمهورى مردمى کشور لیبى‏ 

                                         

            ب 17) 23 تیر 1362

حضرت آقاى سرهنگ معمر قذافى، رئیس جمهور کشور مردمى لیبى‏

            ب 18) 8 مهر 1362

حضرت آقاى سرهنگ معمر القذافى، رهبر انقلاب جماهیر عربى لیبى‏

            ب 19) 8 تیر 1363

حضرت آقاى معمر القذافى، رئیس جمهور کشور مردمى لیبى‏

            ب 20) زمان: 1363 ه. ش.

جناب آقاى سرهنگ معمر قذافى، رهبر جماهیر عربى لیبى‏

السلام علیکم و رحمة اللَّه. ضمن اعلام وصول نامه شما که خواستار توقف حمله به شهرها شده بودید، تذکر این نکته را لازم مى‏دانم که حمله به مناطق غیر نظامى هیچ گاه مورد نظر نبوده و نیست. و اکنون هم نمى‏خواهیم مناطق غیر نظامى و مردم مورد هجوم قرار گیرند. ولى قریب به چهار سال است که تحت فشار حملات موشکى عراق هستیم، و آن را تحمل کردیم. اما مقامات جمهورى اسلامى ایران على رغم میلشان چاره‏اى جز مقابله به مثل را ندیدند و با داشتن قدرت هر گونه مقابله به محض درخواست سازمان ملل متحد، دولت جمهورى اسلامى ایران توقف حمله به مناطق مسکونى را پذیرفت.

            ب 21) 1 اسفند 1363

حضرت آقاى سرهنگ معمّر القذافى، رهبر انقلاب جماهیر عربى لیبى‏

«آشنائی» یکی از راههای مؤثر جلوگیری از تهاجم است

               بسم الله الرحمان الرحیم.

            کنراد لورنتس، تهاجم، ترجمه ی هوشنگ دولت آبادی، تهران، شرکت سهامی کتابهای جیبی، 1370:

            «آشنایی در میان انسانها هم یکی از راههای مؤثر جلوگیری از تهاجم است. این نکته را بخصوص در اطاقکهای قطار راه آهن می توان دید که در آن مسافران با قرار دادن چمدان یا (صفحه ی 150) یا پایشان در جای خالی و یا تظاهر به خواب پر سر و صدا، سعی در حفظ و گسترش محدودۀ خود در مقابل تازه واردهای بیگانه دارند اما اگر با آشنایی روبه رو شوند، یکباره رفتار پرتهاجم را کنار می گذارند و وی را در حریم خویش می پذیرند (صفحه ی 151).»

            پایان نقل از کتاب.

            گمان می کنم تا حدّ زیادی این حرف درست است. آشنا بودن، حتا در صورت داشتن اختلافات اساسی ی عقیدتی و سیاسی و اجتماعی و ...، تا حدّی جلوی تهاجم و درگیری و نزاع را می گیرد.

            آیا می شود، در ذهنمان راههایی پیدا کنیم تا ناآشنایان را، به خودمان آشنا معرفی کنیم، و سپس با آشنا معرفی کردن ناآشنایان به خودمان و خودمان به ناآشنایان، گامی برداریم به سوی کاستن از تهاجم و درگیری و نزاع جسمی و لفظی و قلمی؟

استاد شهید دکتر مرتضی مطهری فریمانی

                 بسم الله الرحمان الرحیم.

            عیناً به نقل از وبسایت سازمان بنیاد شهید و امور ایثارگران استان اصفهان عیناً طبق http://www.isaaresf.ir/subpages/is_pro_section5-1.aspx :

«لایحه قانونی راجع به برقراری حقوق وظیفه درباره وراث قانونی دکتر مرتضی مطهری فریمانی استاد دانشگاه تهران

(مصوب 31/2/1359)

ماده واحده:  از تاریخ شهادت استاد شهید دکتر مرتضی مطهری فریمانی استاد دانشگاه تهران ماهانه مبلغ یکصد هزارریال بعنوان حقوق وظیفه درمورد وراث قانونی او موضوع ماده 86  قانون استخدام کشوری با رعایت مقررات مربوط برقرار و از صندوق بازنشستگی کشوری پرداخت می‌گردد. این حقوق وظیفه مشمول کلیه افزایش‌های بعدی حقوق بازنشستگی و وظیفه اعضاء هیأت علمی دانشگاه تهران می‌باشد.»

امام خمینی و دموکراسی در کلام دکتر حاتم قادری

                  بسم الله الرحمان الرحیم.

            حاتم قادری، آزادی وجدان، مفهومی پساپیامبری و دیگر مقالات، تهران، اختران، 1381:

            «.......... از دیگر مشکلات فراراه این مهم، تعدد ابعاد شخصیتی امام است. تمایز میان این ابعاد برای نویسنده و به طریق اولی برای خواننده کاری آسان و میسور نمی باشد. لذا همواره خلط میان این ابعاد هم چون ورطه ای خطرناک به ما هشدارهای لازمه را می دهد .......... (صفحه ی 193).

            .......... «برای این که کا ما فرض می کنیم که یک ملتی تمامشان رأی دادند که یک نفری سلطان باشد، بسیار خوب. این ها از باب این که مسلط بر سرنوشت خودشان هستند و مختار به سرنوشت خودشان هستند برای آن ها قابل عمل است. لکن اگر چنانچه یک ملتی رأی دادند (ولو تمامشان) به این که اعقاب این سلطان هم سلطان باشد، این به چه حقی ملت پنجاه سال پیش از این، سرنوشت ملت بعد را معین می کند؟» (صحیفه نور، جلد 4، صفحات 2—281). 

            جملات نقل شده از امام یکی از برجسته ترین نقل قول هایی است که از ایشان می توان در دفاع از حق رأی مردم در تعیین سرنوشت خودشان، حتی در تغییر یک نظام حکومتی نام برد. رأی مردم یا ملت را «میزان» خواندن، از دیگر جملات مشهور و مهم امام در این زمینه ها است و این ها همه صرف نظر از جملاتی است که ایشان در سخنرانی ها و یا نوشته های خود به دخالت دادن مردم در امور مربوط به خودشان، حضور مردم در صحنه و ... تأکید داشته اند. البته وضوح نقل قول اول و دوم به زعم نویسنده ی این سطور بارزتر از دیگر (صفحه ی 201) جملات است و می توان حتی میان این دو گونه مستندات تفاوت جوهری هم قایل شد. در جملاتی که در ابتدا مورد استناد قرار گرفت، حق رأی، آن هم در تعیین سرنوشت، ملحوظ است ولی دیگر ِ جملات به مشارکت و جنبه های کاربردی در چارچوب سیاست کلی کشور اشاره دارد. اگر قرار باشد به شکل نظری، نگرش به مردم و حق رأی و دموکرات بودن امام را مورد توجه قرار دهیم، جملات یادشده وضوح و درخشندگی خاصی دارند ولی تمام قضیه در همین انطباق ساده و صوری نیست.

            دیدیم که به طور مختصر و فشرده جوهر «مردم سالاری» ارجحیت انتخاب مردم، آن هم در شکل عام و فارغ از ممیزات گوناگون نسبت به دیگر موازین و معیارهاست. هرچند که این معیار، دین و شرع بوده باشد. ولی به ضرس قاطع، می توان گفت که در مخیله امام چنین چیزی نمی گنجید. بلکه ایشان دارای یک پیش فرض بودند و در چارچوب آن پیش فرض به حق رأی مردم ... استناد و اشاره می کردند. پیش فرض امام، مسلمان بودن و وجود جامعه ی اسلامی است و این که مردم خلاف اسلام نمی خواهند و به چیزی جز اسلام رأی نمی دهند. چنین محدودیتی برای مطلق رأی مردم قایل شدن، همان مسئله یی بود که قبلاً به آن توجه داده شد و آن هم عدم پذیرشس نظریه ی «کلاسیک» در اندیشه و رفتار سیاسی امام است......... (صفحه ی 202)

            ....... به نظر می آید در ته ذهن و در عمق نگاه امام اندیشه ی ولایت فقیه با اشکال و گونه های مختلف وجود داشت، ولی این که در پاریس آن را طرح نکردند، شاید طبیعت بیرونی قضایا به ایشان اجازه نمی داد یا شاید فکر می کردند که ممکن است توجه به اندیشه ی ولایت فقیه در اصل عمومی حکومت اسلامی، تشتت آرا ایجاد کند و یا اذهان را به مباحثاتی معطوف کند که از اصل انقلاب باز بمانند من توجه جنابعالی و خوانندگانتان را به این نکته جلب می کنم که قبل از انقلاب، چه اندیشه های سلبی امام در نفی نظام شاهنشاهی و استعمار و امپریالیسم و سلطه ی غرب و چه در اندیشه های ایجابی امام مانند اسلام خواهی و دعوت به اسلام، در کلی ترین اشکالش روی می داد، در حالی که اندیشه ی ولایت فقیه چیزی است باید درون آن، مورد بحث قرار بگیرد. به نظر من، امام با این که عمق ذهنشان معطوف به اندیشه ی ولایت فقیه بود، ولی به جهت ملاحظات بیرونی که اصول سلبی و ایجابی را مخدوش نکند و آن ها را خوب به پیش ببرد، از طرح اصل ولایت فقیه و بیان آشکار و صریح آن در پاریس خودداری کردند و این مقوله، به نیروهای اجتماعی، سیاسی و دینی که در جامعه فعال بودند و می توانستند قضایا را پیش ببرمد واگذار شد. (صفحه ی 212)

            ......... وقتی از مردم و دموکراسی در سخنان امام صحبت می کنیم، .......... امام نظرشان بر این بود که مردم فطرتاً متمایل به اسلام هستند، یعنی پیش فرض امام این است و از آن طرف اسلام این توانایی را دارد که اگر خوب تبلیغ و عرضه شود، اذهان مردم را به سمت خودش، جذب می کند. این هم پیش فرض دوم بود. به نظر امام می رسید که وقتی می گویند، مردم باید عهده دار حکومت خودشان باشند یا می توانند باشند، در همین فعل و انفعالاتی که در پیش فرض ها وجود دارد، روی می دهد.

            البته این پیش فرض ها به بحث گرفته نمی شود و اشتراک لفظی بین این که امام می گوید دکراسی و کسان دیگری که ممکن است در ذهنشان دمکراسی وجود داشته باشد به وجود می آید، و به تعبیر من این اشتراک لفظی، معنایی (صفحه ی 213) نبوده است. اگر بخواهیم به جملات امام رجوع کنیم، امام بارها می گویند که مردم آزاد نبودند وکیل انتخاب کنند ولی حالا آزادند که وکیل انتخاب کنند، یعنی از نظر امام عمق یا عمده تحول یا تحرک به جهت دمکراتیک، شرکت آن ها در انتخابات است، این باز متکی بر همان مفروضاتی است که عرض کردم. اگر دقت کنید، کل دورانی که امام واژه ی دمکراسی را به کار می برند، (اگر اشتباه نکنم) حدود یک سال و خرده ای است، یعنی اندکی قبل از انقلاب که در پاریس حضور دارند یا کمی عقب تر از آن و حدود یک سال بعد از انقلاب و ایشان این واژه ی دمکراتیک را در شش هفت سال بعد به کار نمی برند و این جالب است و در آن جا که که به کار می برند، بیش تر نظرشان بر این بود که مردم بتوانند انتخاب کنند و ترس نداشته باشند. ایشان فکر می کردند، اسلام همان گونه که در ذهنشان است، همین طور است. 

            [سؤال کننده:] فکر می کنید چرا این واژه ی دمکراتیک را به کار نبردند؟

            [جواب:] همین را می خواستم توضیح بدهم. اما در پاریس هم، دمکراسی را در بعضی مواقع به مفهوم جدلی به کار می بردند، مثلاً امام می گویند: «این هایی که در غرب می گویند ما دمکرات هستیم، حقوق بشر کارتر ...» و غیره را مورد حمله قرار می داد و مثلاً نقل به مضمون می گفتند: «اگر دمکراسی این است که مردم می خواهند در انتخابات شرکت کنند که ما هم (با آن مفروضات) آن را قبول داریم»؛ دیگر این که «اگر دمکراسی به این معناست که در امریکا وجود دارد» که ایشان به خاطر دخالت هایشان آن را مورد حمله قرار می داد. برخی مواقع اصلاً ایشان دمکراسی را با آزادی یک سان می گرفتند یعنی نوعی ترادف معنایی برقرار می کردند، دمکراسی و آزادی را نزدیک به هم یا خیلی معادل به کار می بردند. ایشان صراحتاً عنوان می کنند که ما اصلاً نمی دانیم دمکراسی چیست و چون نمی دانیم، لازم نیست به یک امر مجعول ارجاع بدهیم. به نظر می آید که فضا و چو انقلاب و شعارهایی که گفته می شد، امام هم (صفحه ی 214) معطوف به این شعارها در امر به کار گیری برخی واژگان تأثیرگذار بود. به خاطر این که واژگان بتوانند کارایی زمانی و شرایط خاص خود را داشته باشند. این دو مفروض را وقتی روی هم دیگر بگذاریم در اذهان برخی، این تبلور را به وجود می آورد که وقتی امام می گوید، دمکراسی، با همان درک و فهم معنایی نسبتاً مدرن یا فلسفه یا انسان شناسی مدرن و در جایگاهی مثل، کانت، (که انسان را غایت خود می داند و باید به عنوان غایت خود شناخته شود) در امر قانون گذاری و غیره قرار دارد در حالی که در انسان شناسی امام، انسان ها، قلب و طبیعت شان معطوف به اسلام است و در اساس نین فضایی دارند.. خلاصه کنم، درباره ی استفاده ی امام از مفاهیم دمکراتیک هم مفروضات معرفتی دخالت داشت و هم ملاحظات سیاسی. اما بعدها که ملاحظات سیاسی، می توانست جدل آمیز و چالش گر  باعث شد که امام از واژگانی که با اندیشه ی سنتی وفاق نداشت و می توانست مشکل زا باشد، کم کم فاصله گرفتند و آن ها را کنار گذاردند .......... (صفحه ی 215)

            .......... دموکراسی امام مشروط و در چارچوب اطلاعاتی ایشان بود که می توانست آن را با تکلیف جمع کند، ولی قطعاً، مبادی انسان شناختی آن دموکراسی با آن چیزی که امروزه در اندیشه های مدرن مطرح می شود، متفاوت است.

            [سؤال کننده:] در ادامه ی همین سوآل، امام در سخنرانی خود در بهشت زهرا، منطقی را مطرح کردند که، نسل گذشته چه اختیاراتی داشتند که برای امروز ما تکلیف تعیین کنند، این در واقع با آن دموکراسی مشروع یک مقدار فاصله می گیرد، یعنی مردم در آن زمان حکومت شاهنشاهی را انتخاب کرده بودند ولی امروز می گویند، نمی خواهند و حکومت اسلامی را انتخاب می کنند. آیا این معنا با آن مشروط بودن، یک مقدار تضاد ندارد؟

            [جواب:] ظاهر امر بله، این طور هست، می توانیم این جمله ی امام را از باب محاجه ای که ایشان در بهشت زهرا داشتند، صحبت جدلی تلقی بکنیم. ولی من فکر می کنم که اگر به انسان شناسی امام و مفروضاتی که گفتیم برگردیم، شاید تا حدی مشکل برطرف شود. به این معنا که امام به نظرش می آید که اگر مردم در یک وضعیتی باشند که تبلیغات اسلامی به آن ها برسد و علما به خوبی نقش خودشان را عهده دار بشوند، قطعاً اسلام را انتخاب می کنند و اگر زمانی اسلام را انتخاب نکردند به خاطر این است که این مفروضات، یعنی لوازم امر، فراهم نبوده یا علما نتوانسته اند اسلام را خوب تبلیغ کنند یا مردم تحت شرایط و حجاب های خاصی به سر می برند. من فکر می کنم تنها راهی که بشود از تناقض جلوگیری کرد، این است که به مبادی انسان شناسی امام برگردیم که به این مفروضات برمی گشت و الا اگر این مبادی را کنار بگذاریم، قطعاً جمله ای (صفحه ی 216) که امام در بهشت زهرا می گفت، بیش تر نوعی مصلحت سیاسی ـ اجتماعی به نظر می آید و از باب حجیت بیرونی گفته می شود. در آن جمله ی امام یک اندیشه ی دموکراتیک خیلی قوی و شدید به کار رفت که با کلیت اندیشه ی امام سازگاری ندارد، مگر این که بخواهیم با مبادی و مفروضات انسان شناسی امام آن را تفسیر کنیم.

            [سؤال کننده:] اگر فرض کنیم که امام در حال حاضر بودند و فرض کنیم که مثلاً مردم می گفتند ما نظام اسلامی را نمی خواهیم، شما فکر می کنید امام چه برخوردی از خودشان نشان می دادند؟ البته طرح این سوآل تنها برای شناخت بیش تر اندیشه ی امام است و مصداق ندارد.

            [جواب:] به نظر من، اولین نکته این است که اگر فرض کنیم که مردم بگویند ما نظام اسلامی را نمی خواهیم، امام به نظرشان نمی آید که مردم محق هستند. یعنی ایشان این حق انتخاب را به مردم نمی دهد، بلکه آن را این گونه تفسیر می کنند که مردم یا دچار نوعی آشفتگی و تلاطم شده اند یا به نوعی افال شده اند یا این که علما و نظام حکومتی نتوانسته اند کارایی لازم را در اثبات برتری و مطلوبیت اسلام به مردم نشان بدهند، یعنی در این بحث حق و تکلیف مردم نمی داند که بگویند ما اسلام را می خواهیم یا نمی خواهیم........... (صفحه ی 217)

            .......... یک تفسیر هم این می تواند باشد که نه، برای من، آرای اکثریتی که با آن چیزی که من تکلیف می دانم توافق ندارم و به آن ها اهمیتی نمی دهم. استنباط من این است که شاید امام، بیش تر این دومی را دومی را انجام می داد، یعنی سعی می کرد که مردم را متقاعد کند، با روش های فرهنگی به طور هسته ای و اصلی و در عین حال، در چارچوب های محدود از روش های تضییع هم احتمالاً استفاده می کرد.......... (صفحه ی 218).»